Τρεις, και όχι 2, νέες μελέτες για τον εμβολιασμό έναντι του ιού των ανθρωπίνων θηλωμάτων (HPV) αναζωπυρώνουν την αισιοδοξία μας για την πρόληψη της λοίμωξης και των μορφών καρκίνου που συνδέονται με αυτόν.

Προσοχή, όμως! Οι συστάσεις παραμένουν ακόμα ίδιες: τα εμβόλια πρέπει να χορηγούνται σε 3 δόσεις!

Η εταιρεία Sanofi Pasteur MSD ανακοίνωσε ότι το δοκιμαζόμενο 9-δύναμο εμβόλιο της Merck έναντι του HPV, V503, απέτρεψε την εμφάνιση κατά περίπου 97% των προκαρκινικών αλλοιώσεων του τραχήλου της μήτρας, του κόλπου και του αιδοίου που προκαλούνται από 5 πρόσθετους τύπους του ιού.

Η μελέτη, στην οποία έλαβαν μέρος περίπου 14.000 γυναίκες ηλικίας 16 – 26 ετών και παρουσιάζεται στο ετήσιο συνέδριο της EUROGIN,  έδειξε επίσης ότι το V503 προκαλεί ανοσολογική απάντηση (δηλ. δημιουργία αντισωμάτων) για τους τύπους HPV 6, 11, 16, και 18 εφάμιλλη με αυτήν του Gardasil. Οι συχνότητα των αναφερομένων ανεπιθύμητων ενεργειών ήταν επίσης γενικά συγκρίσιμη μεταξύ του V503 και του Gardasil.

Το δοκιμαζόμενο 9-δύναμο εμβόλιο περιλαμβάνει 5 περισσότερους τύπους του ιού HPV (31, 33, 45, 52, 58) εκτός από τους 4 αρχικούς τύπους του Gardasil (6, 11, 16, 18). Το εμβόλιο έχει αναπτυχθεί για να παρέχει προστασία έναντι και των 9 τύπων του ιού HPV που είναι γνωστό ότι προκαλούν τον HPV – σχετιζόμενο καρκίνο του τραχήλου της μήτρας και των γεννητικών οργάνων. Η αποτελεσματικότητα του εμβολίου έναντι αυτών των πρόσθετων τύπων του ιού είναι ένα σημαντικό βήμα στη μάχη κατά των ασθενειών που σχετίζονται με τον HPV.

Τα δεδομένα μιας άλλης μελέτης που δημοσιεύθηκε στο περιοδικό Clinical Cancer Research δείχνουν ότι μία δόση του 2-δύναμου εμβολίου Cervarix της GlaxoSmithKline (GSK) μπορεί να είναι επαρκής για τη μακροπρόθεσμη προστασία έναντι του καρκίνου του τραχήλου. Στη μελέτη, οι ερευνητές σημείωσαν ότι όλες οι γυναίκες που έλαβαν μία δόση του εμβολίου παρέμειναν οροθετικές για τους τύπους του HPV 16 και 18 τέσσερα χρόνια μετά τον εμβολιασμό, σε βαθμό αντίστοιχο με τις γυναίκες που έλαβαν 2 ή 3 δόσεις. Η επικεφαλής της έρευνας, Dr. Safaeian περιέγραψε τα ευρήματα ως «πραγματικά συναρπαστικά για φτωχές χώρες και περιοχές».

Η μελέτη έχει προκαλέσει ενθουσιασμό, αλλά μάλλον ο θόρυβος είναι μεγάλος και, κατά τη γνώμη μου, είναι πολύ πρώιμο να συζητάμε για εμβολιασμό σε μία μόνο δόση. Η μέση ηλικία των γυναικών που έλαβαν μέρος στη μελέτη δεν αναφέρεται στο άρθρο, ενώ δεν κατέστη δυνατόν εκ μέρους μου να αποκτήσω πρόσβαση στο συμπληρωματικό υλικό από το περιοδικό.

Το ερώτημα που θέτουν όλοι οι γονείς ειναι το πώς θα εμβολιάσουν τα παιδιά τους, αφού ο πληθυσμός – στόχος του εμβολιασμού είναι τα κορίτσια έως 14 ετών.

Την απάντηση δίνει η ίδια η εταιρεία (GSK) σε δελτίο τύπου που εξέδωσε σήμερα (!), ανακοινώνοντας τα αποτελέσματα μιας μελέτης του 2-δύναμου HPV εμβολίου της (Cervarix), η οποία έδειξε ότι 2 δόσεις του εμβολίου σε κορίτσια ηλικίας από 9 μέχρι 14 ετών παρέχουν ανοσογονικότητα που ταιριάζει στο, μέχρι σήμερα, χορηγούμενο σχήμα των 3 δόσεων σε γυναίκες 15 έως 25 ετών.

Στη μελέτη HPV – 070, 1.447 ασθενείς (ηλικίας 9 έως 25 ετών) από 5 χώρες τυχαιοποιήθηκαν να λάβουν Cervarix. Μια ομάδα κοριτσιών ηλικίας 9 έως 14 ετών έλαβε το εμβόλιο σε 2 δόσεις και συγκρίθηκε με μια άλλη ομάδα 15 έως 25 ετών που έλαβε 3 δόσεις.

Τα αποτελέσματα έδειξαν ότι οι 2 δόσεις στα κορίτσια 9 έως 14 ετών προκάλεσαν ανοσολογική απάντηση που ήταν συγκρίσιμη με εκείνη που παρατηρήθηκε με το σχήμα των 3 δόσεων σε γυναίκες 15 έως 25 ετών, στοιχείο που υποδηλώνει ότι η ποιότητα και η ποσότητα της ανοσολογικής απάντησης είναι συγκρίσιμες.

Τα αποτελέσματα, τα οποία θα παρουσιάζονταν σήμερα στο συνέδριο EUROGIN, στη Φλωρεντία, επιβεβαιώνουν τα ευρήματα μιας προηγούμενης μελέτης, της HPV – 048, η οποία αξιολόγησε επίσης την ανοσογονικότητα 2 δόσεων του Cervarix έναντι των 3 δόσεων του και απέδειξε ότι η ανοσογονικότητα 2 δόσεων του Cervarix σε κορίτσια 9 έως 14 ετών κορίτσια είναι συγκρίσιμη με αυτή που παρατηρείται με 3 δόσεις σε γυναίκες 15 έως 25 ετών, τόσο για τους τύπους 16 & 18 του HPV όσο και για τους τύπους 31 & 45 (που δεν περιέχονται στο εμβόλιο), καθ ‘όλη τη διάρκεια της μελέτης 4 ετών.

Τα ευρήματα αυτά δείχνουν σταθερά ότι η ανοσολογική απάντηση των 2 δόσεων Cervarix σε κορίτσια ηλικίας 9 έως 14 ετών είναι συγκρίσιμη με το σχήμα των 3 δόσεων. Ομοίως, το προφίλ ασφάλειας είναι παρόμοιο.

Το εμβόλιο Cervarix είναι, επί του παρόντος, εγκεκριμένο μόνο στην ΕΕ για χρήση στις γυναίκες από την ηλικία των 9 ετών, χορηγείται σε 3 δόσεις (εμβολιασμός στους μήνες 0, 1 & 6) για την πρόληψη από τις προκαρκινικές γεννητικές αλλοιώσεις και τον καρκίνο του τραχήλου της μήτρας που σχετίζεται αιτιολογικά με συγκεκριμένους ογκογόνους τύπους του ιού HPV.

Η εταιρεία (GSK) έχει υποβάλει αίτηση για παραλλαγή της τρέχουσας άδειας κυκλοφορίας στον Ευρωπαϊκό Οργανισμό Φαρμάκων από τις 7 Αυγούστου 2013 για να προστεθεί η χορήγηση του εμβολίου, σε σχήμα 2 δόσεων (0 & 6 μήνες) σε κορίτσια ηλικίας 9 έως 14 ετών για την πρόληψη των προκαρκινικών γεννητικών βλαβών και του καρκίνου του τραχήλου της μήτρας που σχετίζεται αιτιολογικά με συγκεκριμένους ογκογόνους τύπους του ιού HPV.

Μέχρι, λοιπόν, ο Ευρωπαϊκός Οργανισμός Φαρμάκων να γνωμοδοτήσει θετικά για το σχήμα των 2 δόσεων, ας συγκρατήσουμε τον ενθουσιασμό μας, αλλά κυρίως ας πάψουμε να ψάχνουμε δικαιολογίες για να μην εμβολιάζουμε τα παιδιά μας. Είναι δικαίωμά τους και υποχρέωσή μας.

Τι προκαλεί η λοίμωξη από τον ιό των ανθρωπίνων θηλωμάτων (HPV, Human Papillomavirus);

Ο ιός των ανθρωπίνων θηλωμάτων προκαλεί κονδυλώματα και μη φυσιολογική ανάπτυξη των ιστών. Υπάρχουν πάνω από 100 τύποι του HPV, ορισμένοι εκ των οποίων σχετίζονται με καρκίνους των γεννητικών οργάνων.

Οι τύποι 16 και 18 του HPV προκαλούν περίπου το 70% των περιπτώσεων καρκίνου του τραχήλου της μήτρας. Ωστόσο, ορισμένοι τύποι μπορούν να προκαλέσουν άλλες, λιγότερο συχνές, μορφές καρκίνου, όπως  καρκίνο του πρωκτού, του πέους, του κόλπου, του αιδοίου και του στοματοφάρυγγα (πίσω μέρος του λαιμού συμπεριλαμβανομένης της βάσης της γλώσσας και των αμυγδαλών).

Άλλοι τύποι του HPV μπορούν να προκαλέσουν κονδυλώματα των γεννητικών οργάνων. Οι τύποι 6 και 11 προκαλούν περίπου το 90% των κονδυλωμάτων των γεννητικών οργάνων. Τα κονδυλώματα δεν είναι απειλητικά για τη ζωή, συνήθως είναι καλοήθη, αλλά μπορεί, ιδιαίτερα στους άνδρες, να προκαλέσουν πόνο, ενοχλήσεις, κνησμό, έντονο συναισθηματικό στρες και κοινωνικό στιγματισμό, ενώ η αντιμετώπισή τους (βιοψίες ή άλλες θεραπείες) μπορεί να είναι δυσάρεστη, χρονοβόρα και δαπανηρή.

Πώς μεταδίδεται ο HPV;

Ο HPV των γεννητικών οργάνων μεταδίδεται από το ένα άτομο στο άλλο μέσω της άμεσης επαφής δέρμα με δέρμα κατά τη διάρκεια της σεξουαλικής δραστηριότητας. Οι περισσότεροι σεξουαλικά ενεργοί άνθρωποι θα μολυνθούν από HPV κάποια στιγμή στη ζωή τους, αν και οι περισσότεροι δε θα το γνωρίζουν. Η λοίμωξη από τον HPV είναι πιο συχνή σε άτομα στο τέλος της εφηβείας τους και στα πρώτα χρόνια της 3^ης δεκαετίας της ζωής τους.

Ποια εμβόλια υπάρχουν για την πρόληψη της λοίμωξης από τον HPV;

Δύο εμβόλια είναι διαθέσιμα για την πρόληψη από τους τύπους του ιού των ανθρώπινων θηλωμάτων που προκαλούν τις περισσότερες μορφές καρκίνου του τραχήλου της μήτρας. Αυτά τα εμβόλια είναι το τετραδύναμο εμβόλιο (HPV4), έναντι των τύπων 6, 11, 16 & 18 (Gardasil) και το διδύναμο εμβόλιο (HPV2), έναντι των τύπων 16 & 18 (Cervarix). Ένα από τα εμβόλια, το HPV4, εμποδίζει επίσης τους τύπους του HPV (6 & 11) που προκαλούν τα περισσότερα κονδυλώματα των γεννητικών οργάνων. Αμφότερα τα εμβόλια χορηγούνται ενδομυϊκά σε 3 δόσεις σε χρονικό διάστημα 6 μηνών.

Ποια άτομα μπορούν να κάνουν το εμβόλιο για τον HPV;

Ο εμβολιασμός συνιστάται με οποιοδήποτε από τα 2 εμβόλια για κορίτσια 11 και 12 ετών. Συνιστάται, επίσης, για κορίτσια και γυναίκες ηλικίας 13 έως 26 ετών που δεν έχουν ακόμα εμβολιαστεί ή δεν έχουν ολοκληρώσει τη σειρά του εμβολιασμού.Ο εμβολιασμός μπορεί να ξεκινήσει από την ηλικία των 9 ετών.

Στην Ελλάδα, η σειρά των εμβολίων χορηγείται δωρεάν σε θήλεα άτομα από την ηλικία των 11 – 12 ετών και μέχρι την ηλικία των 26 ετών. Ειδικά, το τετραδύναμο εμβόλιο (HPV4) μπορεί να χορηγηθεί και σε γυναίκες ηλικίας έως 45 ετών, αλλά δεν καλύπτεται από τα ασφαλιστικά ταμεία.

Σε ποιες μελέτες βασίζονται οι ενδείξεις χορήγησης του εμβολίου για τον HPV;

Οι μελέτες στις οποίες βασίστηκε η απόφαση της  Επιτροπής Φαρμάκων για Ανθρώπινη Χρήση (CHMP) του Ευρωπαϊκού Οργανισμού Φαρμάκων (ΕΜΑ) για την έγκριση των 2 εμβολίων είναι πολλές, κύριες και συμπληρωματικές, και έδειξαν ότι ο εμβολιασμός αφενός προστατεύει από την εμφάνιση προκαρκινικών αλλοιώσεων του τραχήλου της μήτρας που οφείλονται στους συγκεκριμένους υπότυπους του HPV (σε γυναίκες ηλικίας 15 – 25 ετών για το HPV2 και 16 – 45 ετών για το HPV4, αντίστοιχα) αφετέρου προκαλεί τη δημιουργία προστατευτικών, έναντι των συγκεκριμένων τύπων του HPV, αντισωμάτων σε κορίτσια και γυναίκες ηλικίας 9 – 26 ή 9 – 15 ετών αντίστοιχα (μελέτες ανοσογονικότητας).

Η CHMP έκρινε ότι τα οφέλη των εμβολίων υπερτερούν των κινδύνων που συνδέονται με αυτά και εισηγήθηκε τη χορήγηση άδειας κυκλοφορίας για τα εν λόγω φάρμακα.

Στη Βόρεια Αμερική, το HPV4 έχει εγκριθεί και για την πρόληψη του καρκίνου του πρωκτού και των προκαρκινικών αλλοιώσεων του πρωκτού (σε γυναίκες και άνδρες)  που σχετίζονται με τους προαναφερθέντες υπότυπους του HPV. Στην Ευρώπη, η CHMP απέρριψε την, για την αντίστοιχη ένδειξη, αίτηση του κατόχου της άδειας κυκλοφορίας του HPV4, με το σκεπτικό ότι το προσδοκώμενο πολύ μικρό όφελος στο γενικό πληθυσμό αναφορικά με την πρόληψη του καρκίνου του πρωκτού δεν αντισταθμίζει το πιθανό κόστος σχετικά με την ασφάλεια του φαρμάκου.

Μπορούν να εμβολιαστούν τα αγόρια και οι άνδρες;

Αγόρια και άνδρες ηλικίας από 9 έως 26 ετών μπορούν επίσης να εμβολιαστούν με το τετραδύναμο εμβόλιο (Gardasil), αφού είναι και το μόνο που έχει πραγματοποιήσει αντίστοιχες μελέτες στον ανδρικό πληθυσμό. Υπενθυμίζουμε ότι η άδεια κυκλοφορίας ενός φαρμακευτικού προϊόντος για ανθρώπινη χρήση δίνεται για τον πληθυσμό στον οποίο το συγκεκριμένο προϊόν έχει μελετηθεί.

Η ένδειξη χορήγησης του εμβολίου σε άνδρες ηλικίας 16 – 26 ετών βασίζεται σε μελέτες που έδειξαν ότι προστατεύει από την εμφάνιση κονδυλωμάτων των γεννητικών οργάνων, ενώ η ένδειξη χορήγησης σε αγόρια και εφήβους ηλικίας 9 – 15 ετών βασίστηκε, όπως και στα κορίτσια, σε μελέτες ανοσογονικότητας.

Τα σεξουαλικά ενεργά άτομα μπορούν να ωφεληθούν από το εμβόλιο;

Ιδανικά, ένα άτομο θα πρέπει να εμβολιαστεί πριν γίνει σεξουαλικά ενεργό και εκτεθεί στον HPV. Ο σεξουαλικά ενεργός πληθυσμός μπορεί επίσης να ωφεληθεί από τον εμβολιασμό, αλλά ενδεχομένως λιγότερο. Αυτό συμβαίνει επειδή μπορεί να έχουν ήδη εκτεθεί σε έναν ή περισσότερους από τους τύπους του HPV που στοχεύουν τα εμβόλια. Τα εμβόλια χορηγούνται μόνο για προφύλαξη και δεν έχουν δράση σε ενεργές λοιμώξεις από HPV ή κλινικά εγκατεστημένη νόσο.

Μπορούν να εμβολιαστούν οι έγκυες;

Τα εμβόλια δε συνιστώνται κατά τη διάρκεια της εγκυμοσύνης. Ο εμβολιασμός πρέπει να αναβάλλεται μέχρι την ολοκλήρωση της εγκυμοσύνης.

Τα κορίτσια και οι γυναίκες πρέπει να εξετάζονται για HPV λοίμωξη πριν εμβολιαστούν;

Δεν είναι απαραίτητο να διενεργείται έλεγχος για HPV ή τεστ Παπανικολάου για να διαπιστωθεί αν μια γυναίκα πρέπει να κάνει το εμβόλιο. Ωστόσο, είναι σημαντικό οι γυναίκες να εξακολουθούν να ελέγχονται για καρκίνο του τραχήλου της μήτρας, ακόμη και μετά από όλες τις 3 δόσεις του εμβολίου κατά του HPV.

Ο εμβολιασμός δεν υποκαθιστά τον τακτικό προληπτικό έλεγχο του τραχήλου της μήτρας. Εφόσον κανένα εμβόλιο δεν είναι 100% αποτελεσματικό και τα εμβόλια δεν παρέχουν προστασία έναντι κάθε τύπου του HPV ή έναντι προϋπαρχουσών λοιμώξεων από HPV, ο τακτικός προληπτικός έλεγχος του τραχήλου της μήτρας παραμένει σημαντικός και πρέπει να συνεχίζεται σύμφωνα με τις τοπικές συστάσεις.

Πόσο αποτελεσματικά είναι τα εμβόλια έναντι του HPV;

Τα εμβόλια στοχεύουν τους τύπους του HPV που συχνότερα προκαλούν καρκίνο του τραχήλου της μήτρας. Ένα από τα εμβόλια (HPV4) προστατεύει επίσης από τους τύπους του HPV που προκαλούν κονδυλώματα των γεννητικών οργάνων. Και τα δύο εμβόλια είναι ιδιαίτερα αποτελεσματικά στην πρόληψη των στοχευμένων τύπων HPV.

Οι μελέτες επίσης έδειξαν ότι τα παραπάνω εμβόλια μπορεί να παρέχουν διασταυρούμενη προστασία από τη λοίμωξη ή από τις βλάβες του τραχήλου της μήτρας που σχετίζονταν με άλλους τύπους του HPV που προκαλούν καρκίνο, περιλαμβανομένου του τύπου 31 (και του τύπου 45 για το HPV2).

Τα εμβόλια είναι λιγότερο αποτελεσματικά στην πρόληψη της σχετιζόμενης με τον HPV νόσου σε νεαρές γυναίκες που έχουν ήδη εκτεθεί σε έναν ή περισσότερους τύπους του HPV. Αυτό συμβαίνει επειδή τα εμβόλια προφυλάσσουν από τον HPV πριν ένα άτομο εκτεθεί σε αυτόν.

Πόσο διαρκεί η προστασία του εμβολίου; Χρειάζεται αναμνηστική δόση;

Η έρευνες δείχνουν ότι η προστασία του εμβολίου είναι μακράς διάρκειας. Οι τίτλοι αντισωμάτων φθάνουν στο αποκορύφωμά τους μετά την τρίτη δόση, στη συνέχεια μειώνονται σταδιακά μέχρι τον 24^ο μήνα και παραμένουν υψηλότεροι από εκείνους των ατόμων που έχουν μολυνθεί με φυσικό τρόπο. Οι μελέτες έχουν δείξει προστασία μετά από 9 περίπου χρόνια για το HPV2, και μετά από 4 χρόνια για το HPV4. Ωστόσο, η ακριβής διάρκεια της ανοσίας μετά το σχήμα των 3 δόσεων δεν έχει τεμηριωθεί.

Εξακολουθούν να διεξάγονται μελέτες παρακολούθησης που θα μας δώσουν περισσότερες πληροφορίες και ενδεχομένως να στοιχειοθετήσουν και την ανάγκη μιας αναμνηστικής δόσης. Παρόλο που τουλάχιστον ένα από τα εμβόλια (HPV2) έχει παρουσιάσει μια μελέτη χορήγησης αναμνηστικής (4^ης) δόσης (7 χρόνια περίπου μετά την 1^η) με μεγαλύτερη από 16 φορές αύξηση των αντισωμάτων κατά των τύπων HPV-16 & HPV-18, ο χρόνος και η ανάγκη για αναμνηστική(ές) δόση(εις) δεν έχουν τεκμηριωθεί.

Από τι ΔΕΝ προστατεύουν τα εμβόλια;

Τα εμβόλια δεν προστατεύουν από όλους τους τύπους του HPV. Περίπου το 30% των περιπτώσεων του καρκίνου του τραχήλου της μήτρας δεν θα προλαμβάνεται από τα εμβόλια, γι ‘αυτό είναι σημαντικό για τις γυναίκες να συνεχίσουν να ελέγχονται τακτικά (τεστ Παπανικολάου). Επίσης, τα εμβόλια δεν προφυλάσσουν από άλλα σεξουαλικώς μεταδιδόμενα νοσήματα. Έτσι, είναι σημαντικό τα σεξουαλικά ενεργά άτομα να λαμβάνουν μέτρα προφύλαξης από άλλες σεξουαλικά μεταδιδόμενες λοιμώξεις.

Πόσο ασφαλή είναι τα εμβόλια έναντι του HPV;

Και τα δύο εμβόλια έχουν λάβει άδεια από τον Ευρωπαϊκό Οργανισμό Φαρμάκων, ο οποίος τα ενέκρινε ως ασφαλή και αποτελεσματικά. Και τα δύο εμβόλια έχουν μελετηθεί σε χιλιάδες ανθρώπους σε όλο τον κόσμο, και αυτές οι μελέτες δεν έδειξαν σοβαρές ανησυχίες για την ασφάλεια.

Στις μελέτες, οι συχνότερες ανεπιθύμητες ενέργειες του Gardasil (εμφανίζονται σε περισσότερους από 1 στους 10 ασθενείς) ήταν ο πυρετός και οι αντιδράσεις στην περιοχή εφαρμογής της ένεσης (ερυθρότητα, πόνος, οίδημα). Οι συχνότερες ανεπιθύμητες ενέργειες του Cervarix (εμφανίζονται σε περισσότερους από 1 στους 10 ασθενείς) είναι πονοκέφαλος, μυαλγία (πόνος στους μυς), αντιδράσεις στο σημείο της ένεσης, όπως πόνος, ερυθρότητα και οίδημα, και επίσης κόπωση. Η ασφάλεια των εμβολίων εξακολουθεί να παρακολουθείται από τους αρμόδιους φορείς.

Λιποθυμία (απώλεια αισθήσεων), η οποία μπορεί να συμβεί μετά από ένεση ειδικά στους εφήβους, έχει επίσης παρατηρηθεί μετά τον εμβολιασμό έναντι του HPV. Επειδή η λιποθυμία μπορεί να προκαλέσει πτώσεις και τραυματισμούς, οι έφηβοι και οι ενήλικες θα πρέπει να κάθονται ή να ξαπλώνουν κατά τη διάρκεια και περίπου για 15 λεπτά μετά τον εμβολιασμό.

Τα εμβόλια δεν πρέπει να χορηγούνται σε άτομα που ενδέχεται να παρουσιάσουν ή παρουσιάζουν υπερευαισθησία (αλλεργία) στη δραστική ουσία ή σε οποιοδήποτε άλλο από τα συστατικά του φαρμάκου. Οι ασθενείς που εμφανίζουν σημάδια αλλεργίας έπειτα από μία δόση, δεν πρέπει να λαμβάνουν τις υπόλοιπες δόσεις του εμβολίου. Ο εμβολιασμός πρέπει να αναβάλλεται σε άρρωστους ασθενείς με υψηλό πυρετό.

Μια πρόσφατη μελέτη σχεδόν 200.000 νέων γυναικών (9 – 26 ετών) που έλαβαν το τετραδύναμο εμβόλιο (HPV4) διαπίστωσε ότι ο εμβολιασμός συσχετίστηκε με συγκοπή (λιποθυμία) μόνο κατά τη διάρκεια της ημέρας της ένεσης και λοιμώξεις του δέρματος εντός δύο εβδομάδων από τον εμβολιασμό. Τα ευρήματα αυτά ενισχύουν την πεποίθηση ότι είναι γενικά ασφαλής ο εμβολιασμός στο πλαίσιο της φροντίδας για την πρόληψη του καρκίνου του τραχήλου της μήτρας και των κονδυλωμάτων των γεννητικών οργάνων.

Εσείς, έχετε εμβολιάσει τα παιδιά σας;